Praktyki tłumaczeniowe w XIX wieku i polskie teorie przekładoznawcze

ogólnouniwersyteckie

w sali

Zajęcia konwersatoryjne poświęcone są praktycznej i teoretycznej refleksji nad fenomenem dziewiętnastowiecznych tłumaczeń z różnych literatur i języków. Celem konwersatorium jest zapoznanie studenta z wybranymi dziełami tłumaczonych dzieł z literatur obcych. Uczestnik zajęć poznaje podstawowe mechanizmy, praktyki, sposoby dokonywania tłumaczeń (w tym wyborów) i strategie translatorskie w XIX wieku. Przedmiot ma za zadanie wskazanie dominant estetyczno-artystycznych w polskiej przekładoznawczej tradycji dziewiętnastowiecznej, a także określenie różnorodnych form wpływu, zależności i oddziaływania na decyzje i wybory translatorskie (określenie kontekstu biograficznego, predylekcji autorskich, pokazania przemian warsztatu translatora, wskazania wątków, gatunków i problemów wynikających z wyborów tłumaczonych dzieł), wrażliwość estetyczną, obecność oraz znaczenie wybranych tłumaczeń w rodzimej historii literatury i kultury.

Zajęcia konwersatoryjne poświęcone są praktycznej i teoretycznej refleksji nad fenomenem dziewiętnastowiecznych tłumaczeń z różnych literatur i języków. Celem konwersatorium jest zapoznanie studenta z wybranymi dziełami tłumaczonych dzieł z literatur obcych. Uczestnik zajęć poznaje podstawowe mechanizmy, praktyki, sposoby dokonywania tłumaczeń (w tym wyborów) i strategie translatorskie w XIX wieku. Przedmiot ma za zadanie wskazanie dominant estetyczno-artystycznych w polskiej przekładoznawczej tradycji dziewiętnastowiecznej, a także określenie różnorodnych form wpływu, zależności i oddziaływania na decyzje i wybory translatorskie (określenie kontekstu biograficznego, predylekcji autorskich, pokazania przemian warsztatu translatora, wskazania wątków, gatunków i problemów wynikających z wyborów tłumaczonych dzieł), wrażliwość estetyczną, obecność oraz znaczenie wybranych tłumaczeń (z literatur angielskiej, niemieckiej, francuskiej, czeskiej, rosyjskiej, włoskiej) w rodzimej historii literatury i kultury, a w konsekwencji zapoznawanie studenta z artystycznymi konwencjami przekładoznawczymi i ich ewolucją w czasie. Mówiąc o zmienności i dynamice konwencji artystycznych, dominujących w polskich wyborach tłumaczeniowych, i będących jednocześnie efektem dialogów z tradycją przekładoznawczą innych kultur i kręgów estetyczno-światopoglądowych i artystycznych, konwersatorium ma na celu wskazanie najważniejszych dominant oraz mechanizmów określających mapę polskiej dziewiętnastowiecznej translatologii. Stworzenie takiej mapy pozwala mimo różnic wynikających z zaborowości, wskazać na stałe i zmienne pole współtworzące dziewiętnastowieczny kanon literatury obcej tłumaczonej przez poetów, krytyków literackich, a przede wszystkim wybitne poetki, tłumaczki, krytyczki literackie, pisarki, żeby określić wyrazistość, osobność, swoistość polskiej tradycji translatologicznej na ziemiach polskich w XIX wieku.

Konwersatorium wykorzystuje kategorie badawcze – zarówno estetyczno-genologiczne, rodzajowo-gatunkowe, jak i problemowe (związane z przemianami stylów i prądów oraz konwencji artystycznych, charakteryzujących poszczególne tłumaczenia w XIX wieku, a także kondominia współistnienia różnorodnych, nakładających się na siebie bądź współistniejących trendów estetyczno-artystycznych) określające specyfikę poszczególnych dzieł literackich tłumaczonych przez różnych autorów. Dotyka specyfiki wyborów, decyzji tłumaczy, a także obecnych poprzez te wybory motywów, wątków tematycznych (często powtarzających się również w autorskiej twórczości). Refleksja nad specyfiką wyborów tłumaczeń i praktyki dziewiętnastowiecznych skupiać się będzie wokół najważniejszych (ale nie jedynych w tym wykazie) kręgów tematycznych: wyborów tłumaczy i wyborów tłumaczeń w XIX i na początku wieku – gatunków najczęściej tłumaczonych (powieść, poemat, sonet, ballada); znaczenia klasyki literatury światowej w tłumaczeniach (tłumaczenia z łaciny i patronat Goethego); pojęciem ‘die Weltliteratur’ (literatury światowej) jako nadrzędnej dla rozumienia konieczności domestykowania tłumaczeń do idiomatyki narodowej i form tłumaczeń jako sposobu dostosowywania do języków narodowych; językowych obrazów świata w tłumaczeniach (udomawianie tłumaczeń); znaczenia idiomatyzacji tłumaczeń i patronatów określających ducha europejskości (dziedzictwo Lewisa Carrolla, Charlesa Baudelaire’a, Arthura Rimbauda); niemożliwego w tłumaczeniu – nieprzekładalnego w przekładzie; kulturowej historii literatury obecnej w tłumaczeniach (np. francuskie i wiktoriańskie ukąszenia – dziewiętnastowieczność „obcych”), czyli pytaniom o to, dlaczego tłumacz musi mieć kompetencje historyka kultury.

Taki sposób myślenia o cechach przekładów i wpisanych weń kulturowo-artystycznych dominantach, wynikających z autorskich wyborów i doświadczeń artystycznych tłumaczy, pozwala łatwiej wprowadzić perspektywę porównawczą dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, pokazuje ona dynamikę zmian tłumaczeń na mapie polskiej dziewiętnastowieczności (i wyróżniki decydujące o zmianie, a także pozwalające określić ich szczególność – kanoniczność dzieł przekładanych, obecnych w świadomości dziewiętnastowiecznych i dzisiejszej). Po drugie, ukazuje ona specyfikę wyborów i decyzji tłumaczy oraz charakter gatunkowo-problemowy tłumaczonych dzieł (często za pośrednictwem innego niż macierzysty języka), żeby jednocześnie wskazać najważniejsze dla tego czasu kierunki inspiracji.

Materiał konwersatoryjny (wybiórczy i bazujący na wyrazistej autorskiej selekcji) uporządkowany został wedle kryteriów genologicznych, estetycznych i chronologicznych. Celem konwersatorium jest sproblematyzowanie najważniejszych wyborów i efektów artystycznych tłumaczy XIX wieku, obecnych w wybranych przykładach tłumaczeń z różnych literatur. Taka metoda ujawniania specyfiki przemian konwencji artystycznych tłumaczeń, a także wyborów i decyzji tłumaczy w XIX wieku, uwzględniająca najważniejsze i najciekawsze realizacje literackie (każdorazowo autonomiczne, dające nowe dzieło literackie jako efekt przekładu), pozwala uchwycić dynamikę polskiej dziewiętnastowiecznej kultury, związaną nie tylko z artystycznymi możliwościami tłumaczonych dzieł, lecz także (i często to jest jeden z najciekawszych, naddanych komponentów znaczeniowych tłumaczeń) z przeżywaniem historii i nowoczesności, z przemianami formuły polskości, okolicznościami zaistnienia niektórych dzieł literackich i zmianami na rynku literackim: dochodowością, poczytnością, oczekiwaniami czytelnika, normami obyczajowymi, cenzurą, zmianą statusu piszącego / piszącej, uprawianiem zawodu pisarki (nie tylko pisarza), profesjonalizacją zawodu tłumacza, ale także pisarza, krytyka i dziennikarza.

Konwersatorium wprowadza w związku z tym również perspektywę kulturologiczną, pozwalającą na uchwycenie dynamiki przemian konwencji artystycznych na szerszym tle przemian kulturowo-cywilizacyjnych i wskazanie różnorodnych sposobów oraz języków, jakimi mówią najważniejsze tłumaczone dzieła literackie polskiej literatury w XIX wieku i w jaki sposób języki te określają zmienność polskiej literatury, a w konsekwencji nowe wybory artystyczno-estetyczne. Podczas zajęć na temat tłumaczonych dzieł w XIX wieku student będzie mógł zastanowić się nad tym, do czego zmuszał panslawizm (wybory i decyzje tłumaczy), jak kształtowała się wspólnota Słowian wobec tłumaczeń literatury zachodnioeuropejskiej, jakie były jedne z najważniejszych transferów tłumaczeniowych w XIX i na początku XX wieku (praktyki dziewiętnastowiecznych i języki jako media translacji: Bolesław Leśmian tłumaczący Edgara Allana Poego, medium francuskiego; Jan Kasprowicz jako tłumacz angielskich poetów jezior i balladzistów, medium niemieckiego; Władysław Syrokomla tłumaczący serbskich i duńskich pisarzy; medium czeskiego i niemieckiego, a także poetów Albionu, medium rosyjskiego), dlaczego najważniejszymi tłumaczkami w XIX wieku okazywały się kobiety tłumaczki – genialność i możliwości kompetencyjne (m.in. Wilhelmina Zyndram-Kościałkowska, Maria Komornicka, Maria Konopnicka, Julia Dickstein-Wieleżyńska).

Pytanie o status tłumaczeń staje się równie ważne, jak pytanie o ich funkcjonalność, komunikatywność, nośność poszczególnych wybitnych dzieł literatury. A przyczyny tej wybitności i wyjątkowości, zmienne w czasie, wskazują na specyfikę hybrydycznego i podlagającego destabilizującym wzorce fluktuacjom „długiego trwania” wybranych gatunków literackich, ich testowania, przekraczania, modelowania w taki sposób, żeby pokazać rozwój poszczególnych gatunków.

Konwersatorium pokazuje możliwości interpretacji tekstów literackich, dyskusji nad wybranymi dziełami literackimi (także dzięki poetyce fragmentu), hermeneutycznemu kluczeniu wokół kwestii problemowych wpisanych w artystyczną tkankę języka tłumaczenia.

Teksty omawiane na zajęciach są łatwo dostępne dzięki FBC oraz skanom przesyłanym przez prowadzącego zajęcia.

Konwersatorium – 30 godzin = 3 ECTS

Baudelaire Ch., Kwiaty grzechu, przeł. Adam M-ski i A. Lange, Warszawa 1894.

Dickens Ch., Pustkowie, tłum. W. N., Warszawa 1856, t. 1–5.

Dickens Ch., Samotnia, tłum. T. J. Dehnel, Poznań 2018, t. 1–2.

Konopnicka M., Korespondencja, t. I: Do pisarzy: Józefa Ignacego Kraszewskiego, Stanisława Krzemińskiego, Teofila Lenartowicza, Ernesta Schwaba-Polabskiego, Jaroslava Vrchlickiego, Eliški Krásnohorskiej, Františka Kvapila, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.

Konopnicka M., Przekłady, [w:] eadem, Poezje w nowym układzie, t. VI, Warszawa 1904.

Konopnicka M., „Faust”. Tragedia Goethego, przekł. L. Jenike, Warszawa, nakład T. Paprockiego, „Gazeta Polska” 1888, nr 284, s. 3; nr 285; s. 2–3.

Poe E. A., Opowieści nadzwyczajne, tłum. B. Leśmian, Warszawa [1913?].

Shelley P. B., Epipsychidion, tłum. J. Kasprowicz, Warszawa [b.d.w., 1924].

Syrokomla W., Gawędy i rymy ulotne, poszyt III, Wilno 1856.

Orzeszkowa E., O przekładach [w:] tejże, Pisma krytycznoliterackie, zebrał i oprac. E. Jankowski, Wrocław–Kraków 1959.

Bibliografia uzupełniająca (kontekstowa – dla chętnych):

Balcerzan E., Poetyka przekładu artystycznego, „Nurt” 1968, nr 8.

Barańczak S., Jak tłumaczyć humor Szekspira, [w:] Od Shakespeare’a do Szekspira, red. J. Ciechowicz, Z. Majchrowski, Gdańsk 1993, s. 45–56.

Berger J., Przekłady Kasprowicza, cz. I: Poezja niemiecka, Poznań 1948.

Budrewicz A., Stanisław Egbert Koźmian – tłumacz Szekspira, Kraków 2007.

Budrewicz A., Dickens w Polsce. Pierwsze stulecie, Kraków 2015.

Cetera-Włodarczyk A., Smak morwy. U źródeł recepcji przekładów Szekspira w Polsce. Warszawa 2009.

Cetera-Włodarczyk A., Sobowtóry i barbarzyńcy: o przekładach Szekspira w XXI wieku, [w:] Szekspir wśród znaków kultury polskiej, red. E. Łubieniewska, K. Latawiec, J. Waligóra, Kraków 2012.

Górski K., Z recepcji Shelleya w Polsce [w:] tegoż, Jan Kasprowicz. Studia, Warszawa 1977, s. 34–40.

Ihnatowicz E., Pozytywistyczne przekłady dziewiętnastowiecznej literatury europejskiej [w:] Przekład literacki. Teoria. Historia. Współczesność, red. A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa 1997.

Kamieńska A., Pochwała niemożliwości, [w:] Przekład artystyczny. O sztuce tłumaczenia księga druga, red. S. Pollak, Wrocław 1975.

Kłos A., „Fatilità” i „Tempeste” Ady Negri w przekładzie Marii Konopnickiej, „Przekładaniec” 2011, s. 111–127.

Krysztofiak M., Przekład literacki a translatologia, Poznań 1999.

Krysztofiak M., Translatologiczna teoria i pragmatyka przekładu artystycznego, Warszawa 2011.

Lebiedziński H., Przekładoznawstwo ogólne wobec teorii enroi, Warszawa 1989.

Lipszyc A., O nieprzekładalności przekładu, „Literatura na Świecie” 2011, nr 5‒6, s. 69‒89.

Łukasiewicz M., Pięć razy o przekładzie, Kraków–Gdańsk 2017.

Niemirycz A., Od Chaucera do Yeatsa. Translatorskie wybory Jana Kasprowicza jako tłumacza literatury angielskiej, [w:] Jego świat. 150-lecie urodzin Jana Kasprowicza, red. G. Igliński, Olsztyn 2011, s. 489–519.

Osiński D. M., Filologia niemożliwego. O tłumaczeniach poezji Leśmiana na język angielski i niemiecki, „Tekstualia” 2018, nr 1(52): Leśmian w Europie i na świecie, s. 11–41.

Osiński D.M., Obce światy w przekładzie. Praktyki tłumaczeniowe Syrokomli. Konturowanie panoramy [w:] Władysław Syrokomla: szkice i studia. W dwusetną rocznicę urodzin i sto sześćdziesiątą rocznicę śmierci pisarza, red. nauk. K. Kościewicz, B. Kuryłowicz, H. Sokołowska, Białystok 2022, s. 319–341.

Osiński D. M., W krainie dźwięków, wzruszeń i rytmu. O wyborach i praktykach tłumaczeniowych Marii Konopnickiej – prolegomena historycznoliteracko-bibliograficzne [w:] Konopnicka raz jeszcze, red. M.J. Olszewska, Warszawa 2022, s. 347–386.

Osiński D. M., Wybory, decyzje i kłopoty translatora. Poezja angielska i niemiecka w tłumaczeniach Jana Kasprowicza, [w:] „Wykrzesać pokrewieństwo burzy”. Jana Kasprowicza drogi do wielkości. Szkice i studia, pod red. R. Okulicz-Kozaryna, K. Jaworskiego i M. Jauksza, Poznań 2021, s. 185–232.

Płaszczewska O., Przestrzenie komparatystyki – italianizm, Kraków 2010.

Polska myśl przekładoznawcza, pod red. P. de Bończa Bukowskiego i M. Heydel, Kraków 2013.

Przekład artystyczny, pod red. S. Pollaka, Warszawa 1975.

Przekład literacki, pod red. A. Nowickiej-Jeżowej i D. Knysz-Tomaszewskiej, Warszawa 1997.

Reiß K., Möglichkeiten und Grenzen der Übersetzungskritik, München 1971.

Reiß K., Textyp und Übersetzungsmethode. Der operative Text, Kronberg 1976.

Rogaczewska M., „Kęs przestrzeni” dla tłumacza. Opisy natury w Leśmianowych przekładach nowel Poego, Warszawa 2022.

Rogaczewska M., „Studnia i wahadło” Edgara Allana Poego w przekładach Baudelaire’a i Leśmiana, [w:] Leśmian w Europie i na świecie, red. Ż. Nalewajk, M. Supeł, Warszawa 2019, s. 56–95.

Po ukończeniu przedmiotu student:

1) W zakresie wiedzy student:

- zna elementarną terminologię historycznoliteracką;

- zna pojęcie ‘przekładu’, ‘transferu’, ‘konwencji artystycznej’, ‘idiomatyzacji’, ‘domestykacji’, ‘ekwiwalentyzacji’;

- orientuje się w zakresie podstawowym w dynamice rozwoju procesu historycznoliterackiego, z uwzględnieniem perspektywy komparatystycznej i kulturowej;

- zna wybrane pojęcia historycznoliterackie obecne w przekładoznawstwie polskim XIX wieku i współczesnym;

- orientuje się w kulturowych i filozoficznych podstawach polskiej i europejskiej literatury oraz w ogólnych relacjach między literaturą a sztuką oraz literaturą a humanistyką na przestrzeni wieków;

- charakteryzuje podstawowe cechy tłumaczeń, rozumie pojęcie formacji kulturowej, formacji historycznoliterackiej, procesu historycznoliterackiego, stylu odbioru;

- rozpoznaje w wymiarze podstawowym strategie wybranych tłumaczy;

- posiada podstawy do krytycznej analizy tłumaczonych dzieł, a także zjawisk literackich i kulturowych charakterystycznych dla konwencji XIX wieku;

- ma elementarną wiedzę na temat roli tłumaczenia w literaturze narodowej, miejsca tłumaczonego dzieła literackiego w epoce historycznoliterackiej, a także szerzej – w obrębie formacji kulturowej oraz statusu tłumacza i jego kompetencji.

2) W zakresie umiejętności student:

- ma elementarne umiejętności badawcze pozwalające na konstruowanie uogólnień historycznoliterackich;

- w sposób precyzyjny i spójny umie wypowiadać się w mowie na tematy związane z ćwiczeniami konwersatoryjnymi;

- potrafi dokonać obserwacji i interpretacji zjawisk historycznoliterackich;

- potrafi wykorzystać podstawową wiedzę teoretyczną w celu analizy i interpretacji wybranych tłumaczeń XIX wieku;

- potrafi interpretować przekłady jako efekty autorskich przetworzeń, a także dzieła literackie, uwzględniając kontekst historyczny i kulturowy;

- posiada umiejętność, wyciągania wniosków, dyskutowania, formułowania sądów i argumentacji;

- posiada zdolność krytycznej analizy zjawisk literackich i kulturowych charakterystycznych dla wybranych (konkretnych) tłumaczeń z XIX wieku określających charakter epok historycznoliterackich oraz prądów estetycznych dominujących w polskiej dziewiętnastowieczności;

- potrafi samodzielnie zdobywać wiedzę na podstawie wskazówek udzielanych przez prowadzącego konwersatorium i rozwijać swoje umiejętności z zakresu dziewiętnastowiecznych tłumaczeń z uwzględnieniem kanonicznych dzieł swoich czasów;

- potrafi korzystać z różnych źródeł;

- umie ocenić przydatność typowych metod przekładoznawczych, procedur i praktyk w refleksji nad przemianami konwencji artystycznych;

- umie prezentować własne pomysły, wątpliwości i sugestie interpretacyjne, popierając je właściwymi argumentami;

- potrafi dokonać analizy własnych działań i wskazać ewentualnie obszary wymagające modyfikacji przyszłych działań;

- analizuje podstawowe kategorie i pojęcia: m.in. ‘przekład’, ‘transfer’, ‘konwencja artystyczna’, ‘idiomatyzacja’, ‘domestykacja’, ‘niemożliwe w tłumaczeniu’, ‘utracone w tłumaczeniu’, ‘gatunek’, ‘ekwiwalentyzacja’.

- analizuje różnorodne języki, którymi mówią tłumaczenia dziewiętnastowiecznej literatury światowej;

- interpretuje dzieła literackie tego okresu, uwzględniając kontekst historyczny i kulturowy.

3) W zakresie kompetencji społecznych student:

- jest gotów do pracy w grupie, wspierania procesu twórczego innych osób;

- jest gotów do wzięcia odpowiedzialności za trafność przekazywanej wiedzy i kieruje się uczciwością naukową;

- jest gotów do ciągłego dokształcania się i rozwoju;

- jest gotów do docenienia znaczenia narodowego (a w kontekście światowego i europejskiego) dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturalnych;

- jest gotów do doceniania różnorodności i wielości opinii i kultur;

po skończonym cyklu kursowym student potrafi ocenić poziom swej wiedzy;

- zna i docenia wartość badań translatologicznych oraz historycznoliterackich oraz ich znaczenie dla zrozumienia współczesnej kultury, a także zidentyfikowania i nazwania relacji między literaturą dziewiętnastowieczną a współczesną;

- ma przekonanie o sensie i wartości rozumiejącej lektury przekładoznawczej i historycznoliterackiej w kontekście budowania wspólnoty kulturowej;

- ma przekonanie o wadze profesjonalnej wiedzy przekładoznawczej i historycznoliterackiej;

- docenia wagę odpowiedniego przygotowania do profesjonalnej dyskusji na temat historii literatury polskiej i jej przemian;

- jest świadomy etycznego wymiaru badań naukowych (etyka interpretacji);

- jest przygotowany do aktywnego uczestnictwa w grupie dyskusyjnej;

- w trakcie uczestnictwa w zajęciach odpowiednio przygotowuje się do pracy ze wskazanym tekstem;

- orientuje się w dynamice rozwoju procesu historycznoliterackiego, właściwego dla danego etapu w rozwoju historii literatury;

- docenia wartość badań przekładoznawczych oraz historycznoliterackich i ich znaczenie dla zrozumienia współczesnej kultury.

Symbole efektów uczenia się dla programu studiów: K_W17, K_U03, K_K03

Udział w aktywnej dyskusji podczas zajęć.

Zaliczenie na ocenę.

Dopuszczalne są dwie nieobecności w semestrze. Powyżej tej liczby (z wyłączeniem przypadków bezzwłocznie udokumentowanych, np. zwolnieniem lekarskim) – nie ma możliwości zaliczenia zajęć. Usprawiedliwione nadprogramowe nieobecności muszą zostać odrobione w sposób wskazany przez osobę prowadzącą zajęcia.