Historia myśli kulturoznawczej

obowiązkowe

Wprowadzenie do badań nad kulturą 3224-D1WBK

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Wprowadzenie do badań nad kulturą i realizowane są w formie wykładu. Ich celem jest prezentacja najważniejszych kierunków, orientacji, ujęć teoretycznych i formacji intelektualnych w dziejach humanistycznej i naukowej refleksji nad kulturą, a w tym np.: koncepcje G. Vico, J.-J. Rousseau i J.G. Herdera, romantyzm, ewolucjonizm, dyfuzjonizm, psychologizm, marksizm, historyzm, funkcjonalizm, podejścia akcjonistyczne i procesualne, relatywizm i jego rozgałęzienia oraz strukturalizm, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które do dziś są przedmiotem dyskusji i źródłem inspiracji. Zajęcia ukazują historyczną niejednorodność tej refleksji i wyłonienie się z niej ujęcia antropologicznego, sięgają więc po elementy perspektywy socjologicznej, etnograficznej i historycznokulturowej. Ich program obejmuje także prezentację sylwetek najwybitniejszych twórców myśli kulturoznawczej.

Zagadnienia wstępne

a) kryteria klasyfikacji nurtów myśli kulturoznawczej

b) periodyzacja historii myśli kulturoznawczej

I. Okres preformatywny (do połowy XIX w.)

1, Starożytność, średniowiecze, renesans, barok

a) Starożytność: mit o Prometeuszu, Hezjod, Prace i dnie (paideia), Herodot, Dzieje (etnografia barbarzyńców) Cyceron, Rozmowy tuskulańskie (cultura animi).

b) Średniowiecze: jedność europejskiej kultury łacińskiej (christianitas), teocentryzm, nauka pod kontrolą Kościoła

c) Renesans: humanizm, antropocentryzm, reformacja, języki narodowe, wielkie odkrycia geograficzne,, Michel de Montaigne Próby („szlachetny dzikus”), Jean Bodin (poszukiwanie źródeł faktów kulturowych w zjawiskach przyrodniczych)

d) Barok Thomas Hobbes Lewiatan (opozycja natura – kultura)

2. Oświecenie i Romantyzm

a) Oświecenie: Giambattista Vico Nauka nowa (historycyzm), Jean-Jacques Rousseau Rozprawa o naukach i sztukach (opozycja natura – kultura), Charles Montesquieu Listy perskie (etnografia ludów pozaeuropejskich)

b) Romantyzm Johann Gottfried Herder Myśli o filozofii dziejów (kultura ludowa, język etniczny, miejsce Słowian w Europie)

II. Okres formatywny (od połowy XIX w. do początku XX w.)

3. Ewolucjonizm klasyczny (od lat 50. XIX w.)

a) słowa kluczowe: barbarzyńcy, cywilizacja, dzicy, ewolucja, kultura, ludzkość, postęp, stadia, przeżytki kultury

b) zagadnienia: przebieg rozwoju ludzkości, ukierunkowanie postępu ludzkości, geneza zjawisk kultury, wnioskowanie o przeszłości najbardziej zaawansowanych cywilizacji, wyższość i niższość ewolucyjna, wspólnota natury ludzkiej, atrybutywne rozumienie kultury

c) przedstawiciele: Lewis Henry Morgan, Edward Burnett Taylor, James George Frazer, Ludwik Krzywicki

d) podobne prądy: darwinizm społeczny (Herbert Spencer)

4. Dyfuzjonizm (od lat 60. XIX w. do początku XX w.)

a) słowa kluczowe: dyfuzja, geografia człowieka, kontakt kulturowy, krąg kulturowy, obszar kulturowy, centrum kultury, zapożyczenia

b) zagadnienia: powstawanie wynalazków kulturowych, przebieg kontaktu kulturowego i prawa nim rządzące, rozprzestrzenianie się elementów kulturowych, prawa rządzące dyfuzją

c) przedstawiciele: Friendrich Ratzel, Leo Frobenius, Fritz Graebner, Bernhard Ankermann, Alfred L. Kroeber, Wilhelm Schmidt, Ralph Linton

d) podobne prądy: hiperdyfuzjonizm (Grafton Elliot Smith, William James Perry) konwergencjonizm (Adolf Bastian, konwergencja kulturowa, idee elementarne, idee etniczne).

5. Socjologizm i szkoła Durkheima (przełom XIX i XX w. do lat 30. XX w.)

a) słowa kluczowe: całościowy fakt społeczny, morfologia społeczna, myślenie prelogiczne, partycypacje, wyobrażenia zbiorowe, społeczeństwo, zbiorowość

b) zagadnienia: całościowa analiza zjawisk społecznych, społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis, społecznych charakter zjawisk kulturowych, umysł i psychika jako zjawiska społeczne

c) przedstawiciele: Marcel Mauss, Lucien Lévy-Bruhl, Maurice Halbwachs, Stefan Czarnowski

6. Historyzm i szkoła Boasa (lata 80. XIX w. do lat 20. XX w.)

a) słowa kluczowe: badanie historyczne, relatywizm kulturowy, badania terenowe

b) zagadnienia: brak podstaw do formułowania uogólnień na temat zjawisk kulturowych, dystrybutywne rozumienie kultury, wielość kultur, krytyka ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu, odrzucenie porównywania kultur

c) przedstawiciele: Franz Boas, Alfred L. Kroeber, Kazimierz Moszyński

7. Marksizm (lata 70. i 90 XIX wieku)

a) słowa kluczowe: baza ekonomiczna, nadbudowa kulturowa, struktura klasowa, walka klas,

b) zagadnienia: eklektyzm marksizmu: historyzm (historia ewolucyjna), dyfuzjonizm (rozprzestrzenianie się rewolucji), funkcjonalizm (społeczeństwa samoregulujące się), relatywizm (sposoby produkcji powiązane z ideologiami)

c) przedstawiciele: Karl Marx, Friedrich Engels

III okres pełnego uformowania się dyscypliny (od przełomu XIX/XX w. do lat 40. XX wieku)

8. Konfiguracjonizm (przełom lat 20. i 30. XX w.)

a) słowa kluczowe: konfiguracja, kultura, łuk kulturowy, wzory kultury

b) zagadnienia: kultura jako zjawisko spójne i całościowe, odrzucenie porównania kultur, zmiana kulturowa jako siła destrukcyjna, zróżnicowanie kulturowe jako elementarna cecha człowieka

c) przedstawiciele: Alfred L. Kroeber, Ruth Benedict, Ralph Linton

9. Funkcjonalizm (lata 20-60. XX w.)

a) słowa kluczowe: antropologia społeczna, badania terenowe, funkcja, instytucja, integracja społeczna, potrzeby, społeczeństwo, struktura społeczna, system pokrewieństwa, matrylinearyzm, władza

b) zagadnienia: mechanizmy utrzymujące społeczeństwo w stanie równowagi, porównania międzykulturowe i ich ograniczenia, rozumienie odrębności kulturowej, struktura społeczna jako podstawowy przedmiot badań antropologicznych, badanie terenowe jako podstawowa metoda antropologii

c) przedstawiciele: Bronisław Malinowski, Alfred R. Radcliffe-Brown (f. strukturalny), Edward E. Evans-Pritchard

10. Psychologizm / psychokulturalizm (lata 30.-40 XX w.)

a) słowa kluczowe: instytucje pierwotne, instytucje wtórne, osobowość podstawowa, osobowość statusowa, podświadomość, socjalizacja, systemy projekcji, norma i dewiacja

b) zagadnienia: kształtowanie psychiki jednostki przez życie społeczne i kulturę, związek między kulturą i osobowością, kulturowe uwarunkowania cech i zjawisk traktowanych jako naturalne, przebieg socjalizacji w różnych kulturach, wpływ życia społecznego na podświadomość, mechanizm kształtowania się osobowości podstawowej

c) przedstawiciele: Sigmund Freud, Ruth Benedict, Edward Sapir, Abraham Kardiner, Ralph Linton, Margaret Mead

11. Strukturalizm (lata 40./50.-80. XX w.)

a) słowa kluczowe: język, językoznawstwo, ludzkość, myślenie, natura ludzka, pojęcia, powszechniki kulturowe, struktura, mit

b) zagadnienia: jednorodność myślenia ludzkiego, język jako obszar wyrażania się umysłu ludzkiego, rozumienie myślenia i zachowania ludzi różnych kultur, ukryte struktury myślenia i ich sposób wyrażania

c) przedstawiciele: Claude Lévy-Strauss, Edmund Leach, Rodney Needham

12. Neoewolucjonizm (lata 50. XX w.)

a) słowa kluczowe: ewolucja konkretna, ewolucja ogólna, ewolucja wieloliniowa, postęp, racjonalność

b) zagadnienia: atrybutywne rozumienie kultury, człowiek jako istota racjonalna, możliwość porównywania kultury i jej ograniczenia, proces rozwoju kultury, wpływ warunków środowiska przyrodniczego na kulturę i życie społeczne

c) przedstawiciele: Leslie A. White, Julian H. Steward, Marshall D. Sahlins

13. Materializm kulturowy i antropologia ekologiczna (lata 60. XX w.)

a) słowa kluczowe: środowisko, adaptacja, ekologia kulturowa, złożoność społeczna, racjonalność ekonomiczna ludzkich działań

b) zagadnienia:, krytyka relatywizmu kulturowego, postulat unaukowienia antropologii, analiza materialistyczna (analiza „twardych” danych), holistyczne podejście do badań kulturowych,

c) przedstawiciele: Marvin Harris, Roy A. Rappaport

IV. okres krytyczny (od lat 50. XX w.)

14. Procesualizm (lata 50-70. XX wieku)

a) słowa kluczowe: szkoła manchesterska, zmiana społeczna, porządek społeczny, spójność społeczna, dramat społeczny, poszerzone studium przypadku

b) zagadnienia: życie plemienne i miejskie, krytyka funkcjonalizmu Malinowskiego, reguła i zachowanie, anatomia konfliktów i rozwiązywanie sporów, proces rytualny, faza liminalna, relacje między strukturami, procesami i zdarzeniami historycznymi

c) przedstawiciele: Arnold van Gennep, Max Gluckman, Edmund R. Leach, Victor W. Turner

15. Transakcjonizm i antropologia ekonomiczna (lata 60-80 XX wieku )

a) kluczowe słowa: organizacja społeczna (opozycja: role społeczne – statusy społeczne), konflikt i przymierze

b) zagadnienia: krytyka funkcjonalizmu, relacje między jednostkami a decyzjami w działaniu społecznym, negocjowanie tożsamości, tworzenie wartości społecznych,

c) przedstawiciele: Fredrik Barth, Oscar Lewis, Ladislav Holý, Raymond Firth

Student rozwija swoje umiejętności badawcze, uczy się samodzielnie zdobywać wiedzę, korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego.

Nakład pracy studenta:

Uczestnictwo w zajęciach w sali – 30 godzin (1 ECTS)

Przygotowanie do testu– 45 godzin (1,5 ECTS)

Literatura obowiązkowa

Barnard A., Antropologia. Zarys teorii i historii, tłum. S. Szymański, Warszawa 2006 (lub późniejsze wydania).

Deliège R., Historia antropologii. Szkoły, autorzy, teorie, tłum. K. Marczewska, Warszawa 2011.

Krawczak E., Antropologia kulturowa. Klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Lublin 2007.

Paluch A. K., Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Warszawa 1990.

Literatura uzupełniająca

Assmann A., Wprowadzenie do kulturoznawstwa. Podstawowe terminy, problemy, pytania, tłum. A. Artwińska i K. Różańska, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2015, s. 11-56.

Baldwin E., Longhurst B., McCracken S., Ogborn M., Smith G., Wstęp do kulturoznawstwa, tłum. Kaczyński M., Łoziński J., Rosiński T., Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2007, s. 12-65.

Barnard A. i Spencer J. (red.), Encyklopedia antropologii społeczno-kulturowej, tłum. M. Barbaruk-Fereńska, Warszawa 2012.

Barth F., Gingrich A., Parkin R., Silverman S., Antropologia. Jedna dyscyplina, cztery tradycje: brytyjska, niemiecka, francuska i amerykańska, tłum. J. Tegnerowicz, Kraków 2007.

Eller J. D., Rozdział 3. Początki antropologii kulturowej, [w:] tegoż, Antropologia kulturowa, Kraków 2012, s. 71-102.

Fereński P. J., Gomóła A., Moraczewski K., (red.) Antologia tekstów polskiego kulturoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2017.

Fereński P. J., Gomóła A., Moraczewski K., Majewski P., Historia mówiona polskiego kulturoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2017.

Fereński P. J., Gomóła A., Wójcicka M., Zdrodowska M., (red.) Kulturoznawstwo polskie. Przeszłość, przestrzeń, perspektywy, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2018.

Inglis F., Kultura, seria „Key concepts”, tłum. M. Stolarska, Warszawa 2007.

Kaczorowski B (red.), Obyczaje, języki, ludy świata, seria „Encyklopedia PWN”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Mencwel A., Wstęp: wyobraźnia antropologiczna, [w:] Godlewski G., Kolankiewicz L., Mencwel A., Rodak P., Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa 2005, s. 9-20.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), Kulturologia polska XX wieku, tom 1: A-K, Warszawa 2013.

Mencwel A., Godlewski G., Kołakowski A. i inni (red.), Kulturologia polska XX wieku, tom 2: L-Ż, Warszawa 2013.

Nowicka E. i Głowacka-Grajper M., Słowo wstępne [w:] tychże (red.) Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, s. 9-67.

Olszewska-Dyoniziak B., Człowiek – Kultura – Osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej, atla2, Wrocław 2003

Pankowicz A., Rokicki J., Plichta P. (red.), Tożsamość kulturoznawstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.

Staszczak Z., Słownik etnologiczny: terminy ogólne, Warszawa 1987.

Szacki J. Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002.

Wiedza: absolwent zna i rozumie:

- w podstawowym stopniu ujęcia teoretyczne i metodologiczne nauk humanistycznych, przede wszystkim nauk o kulturze i religii (ze szczególnym uwzględnieniem jego interdyscyplinarności); rozumie ich wzajemne związki i inspiracje, posiada elementarną wiedzę na temat szkół i kierunków badawczych, z odniesieniem do dziedzictwa kulturowego oraz historycznych i współczesnych uwarunkowań społeczno-politycznych Europy Środkowo-Wschodniej (K1_W01; Odniesienie do P6S_WG Zakres i głębia)

- w podstawowym stopniu terminologię nauk o kulturze z uwzględnieniem perspektywy badawczej Europy Środkowo-Wschodniej (kierunki, teksty, badacze z zakresu nauk o kulturze) i specyfiki rozwoju tych nauk w krajach regionu; zna w podstawowym zakresie terminologię dyscyplin pokrewnych, niezbędną w poznawaniu i rozumieniu zjawisk kultury krajów regionu (K1_W02; Odniesienie do P6S_WG Zakres i głębia)

- w stopniu podstawowym specyfikę różnych modeli kultury w ujęciu antropologicznym (tradycyjna, szlachecka, mieszczańska, masowa), procesy ich transformacji i wzajemne powiązania oraz emanacje w sferze symbolicznej i semiotycznej, a więc w przestrzeni kultury i sztuki, literatury oraz historii krajów Europy Środkowo-Wschodniej (K1_W03; Odniesienie do P6S_WG Zakres i głębia)

- w podstawowym stopniu szeroko rozumiany kontekst interkulturowy; ma wiedzę o człowieku jako podmiocie konstruującym struktury społeczne i wytwory kulturowe, ma świadomość zasad ich funkcjonowania i wynikających stąd różnic w postrzeganiu życia społecznego przez przedstawicieli różnych narodowości, grup ideologicznych i wyznaniowych oraz różnie rozumianych mniejszości (K1_W07; Odniesienie do P6S_WG Zakres i głębia, P6S_WK Kontekst/uwarunkowania, skutki)

Umiejętności: absolwent potrafi:

- wyszukać, selekcjonować, analizować i wykorzystywać potrzebne mu informacje z różnych źródeł (K1_U01; Odniesienie do P6S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

- formułować i analizować problemy badawcze, dobierać metody i narzędzia badawcze, oraz prowadzić pod kierunkiem opiekuna naukowego proste badania z zakresu nauk o kulturze i religii i dyscyplin pokrewnych, dotyczących regionu Europy Środkowo-Wschodniej (K1_U02; Odniesienie do P6S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

- posługiwać się ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla nauk o kulturze i religii w typowych sytuacjach profesjonalnych (K1_U04; Odniesienie do P6S_UW Wykorzystywanie wiedzy/ rozwiązywane problemy i wykonywane zadania)

Kompetencje społeczne: absolwent jest gotów do:

- krytycznej oceny posiadanej wiedzy, ciągłego dokształcania się i uzupełniania zdobytej wiedzy (K1_K01; Odniesienie do P6S_KK)

- efektywnego komunikowania się i życia w społeczeństwie, w tym również w społeczeństwie odmiennym kulturowo od własnego, podejmowania pracy w grupie, radzenia sobie w typowych sytuacjach zawodowych, do weryfikacji swoich poglądów na drodze rzeczowej dyskusji oraz oceny posiadanej wiedzy (K1_K02; Odniesienie do P6S_KK)

1. Organizacja zajęć

Zgodnie ze Szczegółowymi zasadami studiowania na Wydziale Lingwistyki Stosowanej (uchwała nr 114 Rady Wydziału LS z dnia 19.12.2017 r.):

1) Obecność na zajęciach objętych planem jest obowiązkowa (§ 9 ust. 2).

2) Nie można poprawkowo zaliczać zajęć, jeśli przyczyną nieuzyskania ich zaliczenia było niespełnienie wymogu uczestnictwa w nich. W takim przypadku student może zostać warunkowo wpisany na kolejny etap studiów i powtarzać niezaliczony przedmiot (§ 2 ust. 4)

3) W przypadku zajęć o wymiarze 30 godzin w semestrze dopuszczalne jest opuszczenie 2 zajęć bez usprawiedliwienia w semestrze, opuszczone zajęcia należy zaliczyć zgodnie z wymaganiami prowadzącego zajęcia. Wymagania te prowadzący podaje na pierwszych zajęciach. Kolizje terminów zajęć nie stanowią podstawy do uznania nieobecności za usprawiedliwioną.

2. Metody oceniania

Przedmiot kończy się pisemnym zaliczeniem na ocenę.

Test weryfikujący wiedzę z materiału omawianego na zajęciach w trakcie semestru - zestaw pytań.

3. Kryteria oceniania

Na końcową ocenę składają się: wynik testu (100%).

Ocenę niedostateczną można wpisać jedynie na skutek niesatysfakcjonujących wyników w nauce, potwierdzonych oceną z testu.

4. Skala ocen:

0%-49% - 2

50%-60% - 3

61%-70% - 3+

71%-80% - 4

81%-90% - 4+

91%-100% - 5

Dodatkowa wiedza - 5+